İslam Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık (Hukuk,Ordu, Yazı-Dil-Edebiyat,Kültür-Sanat-Bilim)

HUKUK

• İslam öncesi Türk topluluklarında siyasal ve sosyal hayatı düzenleyen sözlü hukuk kurallarına "töre" adı verilmiştir. Törenin temeli gelenek ve göreneklerdir. Töre, değişen şartlara göre yenilenebiliyordu ancak törenin değişmez bazı hükümleri bulunmaktadır. Töreye, kağan dahil herkes uymak zorundadır.
• Mahkemelerin başındaki kişilere "yargan", kağan'ın başkanlık ettiği mahkemeye "yargu" denilirdi.
• Göçebelik olduğu için uzun süreli hapis cezaları uygulanmazdı.
• Vatandaş ile devletin görev ve ödevlerini karşılıklı olarak düzenleyen yazısız sözleşmeye ise "tüz" adı verilmiştir. 
• Türk hukuku, ticaretin gelişmesi sebebiyle Uygurlar tarafından yazılı hale getirilmiştir.

Törenin Kaynakları 

• Örf, âdet ve gelenekler
• Kurultay kararları
• Hakan'ın emirleri 

Törenin Değişmez Hükümleri 

• Adalet (Konilik)
• Faydalılık, iyilik (Uzluk)
• Eşitlik (Tüzlük)
• İnsanlık (Kişilik)
• Bağımsızlık (Oksızlık) 

ORDU - ASKERLİK

• Türk toplumunda kadın-erkek herkes asker kabul edilmiştir (Ordu-millet). Dolayısıyla askerlik ayrı bir meslek olarak görülmemiştir.
• Ordu genellikle atlı askerlerden (süvari) oluşmuş ve hafif silahlar kullanılmıştır. Orduda yer alan keşif birliklerine ise "yelme" adı verilmiştir.
• Hazarlar hariç ücretli askerlik yoktur. Peçenekler, Kıpçaklar, Oğuzlar ise başka devletlerde ücretli askerlik yapmışlardır.
• Türk tarihinde ilk düzenli ordu Hun hükümdarı Mete Han tarafından kurulmuştur. Ayrıca bu dönemde orduda ilk kez "Onlu sistem" uygulanmıştır.

NOT: Mete Han'ın tahta çıkış tarihi Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak kabul edilir.

• İslam öncesi Türk devletleri savaşlarda; Sahte Ric'at, Hilâl, Kurt Kapanı ve bu taktiklerin toplamı olan "Turan Taktiğini" uygulamışlardır. 

NOT: Askerlik alanında Türklerin Dünya'ya katkıları: Onlu Sistem, ceket ve pantolon giyilmesi, konserve yapımı, üzengi yapımı.

YAZI, DİL VE EDEBİYAT

• Türklerin kullandığı alfabeler sırasıyla: 

                              - Göktürk (Orhon) Alfabesi (İlk milli alfabe/38 harf)
                              - Uygur Alfabesi (Milli alfabe/18 harf/ Soğd alfabesinin gelişmişi)
                              - Kiril Alfabesi
                              - Soğd Alfabesi
                              - Arap Alfabesi
                              - Latin Alfabesi

• Sözlü edebiyat ürünleri: Sav (Atasözleri), Sagu (Ağıt), Koşuk (Saz ile söylenen şiir), Destan.
• Önemli Türk destanları:

                               - Alp Er Tunga ve Şu Destanları (İskitler(Sakalar))
                               - Oğuz Kağan Destanı (Asya Hunları)
                               - Manas Destanı (Kırgızlar)
                               - Türeyiş ve Göç Destanları (Uygurlar)
                               - Ergenekon ve Bozkurt Destanları (Göktürkler)   
                               - Dede Korkut Hikâyeleri (Oğuzlar) 

• Yazılı edebiyat eserleri: Göktürk (Orhon) Kitabeleri (Kutluk), Karabalgasun yazıtları (Uygurlar), Sine-Uşi Yazıtları (Uygurlar), Yenisey Yazıtları (Kırgızlar) 

 Göktürk (Orhun) Abideleri

• Türk tarihinin ilk milli kaynağıdır.
• Kitabeler; Bilge Kağan (735), Kültigin (732) ve Vezir Tonyukuk (727) adına dikilmiştir.
• Türklerin ilk tarihçisi ve edebiyatçısı unvanına sahip Yollug Tigin tarafından taşa yazılmıştır.
• Danimarkalı Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur.

Karabalgasun Yazıtları 

• Uygurların Maniheizm dinine girişi ve Manizheizm dininin özelliklerini anlatır.
• Üzerinde Türkçe, Çince ve Soğdca yazılar vardır.  

KÜLTÜR, SANAT VE BİLİM

• Türklerin kullandığı takvimler sırasıyla:

                         - 12 Hayvanlı Takvim (Güneş esaslı)
                         - Hicri Takvim (Ay esaslı/Hicreti başlangıç kabul eder/Günümüzde kullanılır.)
                         - Celâli Takvimi (Güneş esaslı/Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah adına   
                                                         Ömer Hayyam tarafından hazırlandı/Babürler de bir
                                                    dönem kullanmıştır.)  
                         - Rumi Takvim (Güneş esaslı/Osmanlı da kullanılmıştır.)
                         - Miladi (Gregoryan) Takvim (1 Ocak 1926'dan beri kullanılıyor.)

NOT: Türklerin 12 Hayvanlı Takvimi oluşturmaları, gök bilimi ile ilgilendiklerini ve doğa olaylarını önceden tahmin etmeye çalıştıklarını gösterir.

• Eşyalarda hayvan figürleri kullanılmıştır (Hayvan üslubu).
•  Mezarların başlarına ilk heykel örnekleri olan balballar dikilmiştir.
• Uygurlarda, fresko (duvar resmi) ve minyatür gelişmiştir. Uygur ressamlarına "bedizci" adı verilmiştir.
• Asya Hunları döneminden kalan dünyanın en eski ve ilk düğümlü halısı pazırık halısı pazırık kurganında bulunmuştur.
• Esik Kurganında (Kazakistan) bulunan "Altın Elbiseli Adam Zırhı" maden sanatının en önemli örneklerinden biridir.
• Uygurlar'a ait "Diz Çökmüş Adam" ve "At Başı Heykeli" önemli eserlerdir.